Su 4 de Aprile de su 1297, in Santu Predu de Roma, Jacu II Su Zustu, re de s'Aragona, at retzidu da Papa Bonifacio VIII sa simbolica coppa de oro chi lu proclamabat, de lumene, “Dei gratia rex Sardiniae et Corsicae”, pro grassia de Deus re de Sardigna e Corsica. S'attu fit iscrittu su 5 de Aprile e narabat chi su regnu de Sardigna e Corsica apparteniat a sa Cresia ca l'abiat istituidu; ma beniat dadu pro semper, arrè, a sos res de sa Corona de Aragona in cambiu de su zuramentu de Bassallaggiu, de su Servissiu de chimbighentos fantes e chentu caballeris, de su pagamentu de duamiza marcos de prata cad'annu. S'ateru pattu mannu fit chi su rennu non depiat esser mai dibibidu.

Custa detzisione de Papa Bonifacio VIII, chi abiat pigadu isse e tottu, motu proprio, at permittidu de risorbere sa gherra de su “Vespro” tra Aragonesos cun sa paghe de Anagni. Dae como sos Aragonesos poden picare possessu de sa Sardigna ma amus a bier ci non bastabat sa bolla papale, ma at cherfidu gherras longas e lottas contra a sos sardos, chi non si cherian lassare ponner su pede supra, dae rennos istranzos. 28 Aprile 1794: custa data est considerada Sa Die de sa Sardigna pro ammentare chi sos sardos ch'an bogau sos funzionarios piemontesos e su vicerè. Sa ribellione de su 28 aprile, est partida dae su malumore de su populu ca su re Vittorio Amedeo III no at tentu contu de sas dimandas chi una Delegatzione de sos istamentos l'aian fattu.

Sas dimandas fin chimbe e fin custas: 

1.Convocatzione de sos istamentos, cussideradu chi non benian reunidos da su 1698, diat esser 96 annos prima de tando!
2.Cunfirma de sos pribilegios a sos omines de Cresia e a sos barones.
3.Sos postos de sos impiegados civiles e militares de s'Isula depian andare solu a pessones sardas, francu s'incarrigu de Vicerè.
4.Istitutzione in Torino de uni Dicasteru pro trattare sas chistiones sardas.
5.Istitutzione in Casteddu, de unu Cussizu de s'Istadu pro aggiudare su Vicerè.

Su re e su gubernu piemontesu pessaban chi fit meda perigulosu pro su rennu a rispondere chi eja a sas pretesas de sos sardos. E pro cussu at respostu chi nono. Eppuru sas pretesas non fin tantu rebolutzionarias. Fin pedinde solu unu gubernu prus pacu autoritariu, chi esseret reunidu sos rappresentantes de sos sardos, sos Istamentos, chi oramai non si fin reunidos prus, e dae bi esseren a non bi esseren fit sa matessi cosa. E no andabat bene pro nudda!
Ma sos sardos si dimandaban galu: ma pruite sos funtzionarios gubernatibos in Sardigna sun totu piemontesos? Pruite non depen esser sardos? Antzi, naraban, depen esser totu sardos, francu su vicerè. Ma a cussa origa su gubernu de su Piemonte non intendiat e no at mai intesu nen prima ne a pustis de custu tempus. E sos sardosnon podian istare serios e a sa muda, ponende solu in mente a su chi narabat su gubernu e chene tenner rappresentantes issoro.
E pro cussu abian dimandadu unu ministeru pro sas chistiones de Sardigna, pro poder istudiare e connoscher menzus sos problemas de s'economia sarda e de su populu sardu.

Ma su Re non de at bortiu intender mancu a cuntzedere de nominare unu cussizu chi esser potiu aggiudare su Vicerè in su gubernu de s'Isula. Est beru chi sos tempos non fin adattos pro sa democratzia, ma a responde puru tottu nono sos sardos non l'an bajuladu e tando sun passados a sos fatto detzidende de che bulliare a foras de Sardigna, in malas, su vicerè cun tottu sos funtzionarios piemontesos.

Sos casteddajos abian seperadu sa data de su 4 de maju, cando torrabat s'istatua de Sant'Efis a Casteddu, pro si bortare contra a su Vicerè, ma sos gubernantes an iscobridu cussa idea e si sun preparados a si defender. cantu an bidu gai sos casteddajos an cambiadu die e an decisu de si ribellare su 28 de aprile reuninde nessi milli pessones in su 'e Stampace pro fagher una marcia cara a su Casteddu. 

Ma puru custa data fit iscoberida e su Vicerè at fattu raddoppiare sas truppas e at arrestadu sos abogados Bissente Cabras e Bernardu Pintor e che lo san ghettados a sa presone de Santu Bracadu.

Cando sos casteddajos an ischiu de custos arrestos si sun galu prus nichidados e su malumore fit meda e pru cussu sa ribellione est comintzada deretu cun sa zente arrabiada e cun medas fattos de biolentzia.

Sos rebelles fin medas medas, prus de sos chi si pessabat, an comintzadu a brusiare sa janna de su burgu de sa Marina e sun imbucados a intro, che sun parados puru in sa janna de Gesus e in sa zona de Villanova e an frimadu sos sordido in Stampace. Sos nobiles si l’an timia e si che sun cubados in sa reggia.

Sos rebelles ch’an picadu su Bastione de Sant’Andria e ch’an illiberadu sos fortzaos dae su ‘e sa “Porta Cagliari” e lo san postos a tramudare sos cannones.

Su populi fit in moimentu, non cheriat intender de lassare sas cosas chene cungruidas e a sa fine che suni intrados binas a su palatu de su Vicerè, an arrestadu sos piemontesos e che lo san juttos a sos cumbentos de sos pardes pro los custodire.

An respettadu de sos benes de tottus e a pustis an dezisu de che bulliare a foras de Sardigna tottu sos piemontesos, francu sas feminas e s’Arcivescovo.

Su 30 de aprile su Vicerè, accumpanzadu dae sos nobiles, in mesu ‘e sos rebelles, est passadu pro s’imbarcare ca’a su Piemonte.

E gai sos sardos si che sun illiberados, ma pro pacu tempus, dae sos dominadores issoro in d-unu modu meda grabosu, chene fagher male a nessunu e chene tzappare peruna cosa de su patrimoniu de sos piemontesos.  

 

* Tratto da: "Speciale Cultura - La lingua sarda - Cada mese cun sas istorias e sos contos" L'Ortobene