Una orta, dae ora meda, dae is orroccas de Su Toni, orroccas artas da inue si biet tottu sa badde de s’Isca, s’intennianta sonos e ‘oges melodiosas, chi nemos haiat intenniu prusu. Parianta cantos, comente chi calecunu s’esset tzetziu, incarannosi a b-ardiare sa idda de Tonara e d’esset cantau cuddas cantzones armoniosas. Pariat una litania antiga, de cussas litanias chi non s’intennente prus, poite si funti perdias in in sa memoria passada de su tempus...... Su contu narat ca cussas boges chi pariant de piggioneddos chi cantant in beranu fiant is boges de is gianeddas, chi in’istade crocaiant in foras in Su Pranu e in s’erru dromiant in sa lutta de ‘Ucca e Trò, a sutta calencunu concale, po s’acconcolare dae su frittu e dae su entu.

Medas naranta ca ddos hant bidas currenno e ballannosi in sa luna in in certas nottes de lugore, cun is pilos in colore de oro longos fintzas a is pese.

Medas nanta ca is Gianas funti mesu majargias e a segunnu sa die funti malas o bonas, e funti piticas comente pipias ma assimiggiant in su tottu a femminas. Issas cantanno, a su chi nat sa gente, milindrant is pastores cun cussos cantos chi a bortas pariant alligros e armonios e atteras bortas tristos che su prantu de gente addolentia. Is crabas e is brebes s’ammacchianta canno intendente cussos ahis e cussos ohis tristos comente chi cunmprennant ite siant ma po narrere sa veridade fortzis fut ebbia su sonu de su entu chi surbiaiat in pitzu de cussas orroccas istrampadas a ddos faere timere e tremere.

Su contu narat ca is Gianas costumaiant a si tzetzere in cussas cadiras de orroccas chi parente tronas de cresia a si pettenare cussos pilos de oro..... e comente si pettenaiant un’orroa de soddos de oro ne ddis calaiat dae is pilos cara a bidda e nne ingolliat is domos in errios de erricchesa. Is pastores e-i sa gente de Tonara paraiant is origas in is nottes de lugore po ddos intennnere cantanno, e in s’istade dae is biginaos de Toneri, Taliseri e Arasulè, is pitzocos ddos mutianta nannoddis: “Inue seis gianas nostas de oro?”. Issas pariat ca arresponnianta a-i cussas mutidas, poite ddis chelianta bene a sa gente de cussa idda allirga e traballante; de cussa ‘idda bella che una perda valorosa cun is crobettas immaradas una in pitzu e s’unu s’attera, cun is domos in mesu de su boscu cracu… Ma una die, anztis una notte, de cuddas nottes mal’assortadas chi non nne ddu hat mancu arregodu, unu pastoreddu, ighiau dae sa mamma, chi fut mala che brussa, e dae is sorres iscabessadas chi cheliant a s’erricchire collunanno cuddas Gianas sempere de bonu coro, haiat decidiu de nne furare una, sa prus pitia de tottus, po pedire dinare a is atteras po dd’iscappare, ca si pentzaiat, e tottus ddu pentzaianta, chi is gianas teniant in is forreddos inue biviant ischisorgios de ‘inare mannos comente su monte de Ghenna e’Frores...

Su pastore po cumentzare sa mala intragna, si fut appiccau in cussas orroccas nieddas comente sa notte prus longa de s’ierru malu, po cricare de arribare in pitzu, de conchinare sa giana, de nne dda furare, de dda serrare in d-unu funnagu in d-una domo betza de Toneri e pedire a is atteras sorrres po dda lassare iscappa tottu is ischisosrgios chiteniant carraggiaos in sa terra de Martì e in Su Toni....... A su lugore de sa luna su pastore nne fut arrennessiu a agattare su camminu in mesu de is orroccas po nn’arribare finas a su cucuru de cussu tremene maladittu....

Arribau a pitzu, pariat ca s’immortiginaiat de su chi haiat bidu. Is gianas currenno in su logu paris, bellas comente su sole, si pettenaiant cussos pilos de oro e su ‘inare calaiat a orroas in su tremene artu, a isperrumu in pitzu de is crobettas de Morù. Sa gente sa notte, una notte fritta de astrore fut tottu ormia, pausannosi dae s’immarimentu de una die intrea de traballu e istrapatzos. Su pastoreddu haiat pentzau ca chi, lestru lestru, cun d’unu saccu haiat cumentzau a ddos sighire a fura fraitzina canno is gianas prus mannas s’esserent fidadas unu momentu ebbia ssu nne haiat potziu furare sa prus pitia, chi fiat finas sa prus bella de cussas fadas, bonas comente su mele... E deasi hat fattu! S’hat bettau su saccu lebiu a pala, cun a intro sa Gianedda prus pitia, sa prus bella de tottus... e lestru nn’est moviu cara a is domos de Toneri, cuntentu de nne s’essere arrennessiu a nne dda furare e pentzanno ca dae sa die issu podiat finas non traballare prus, poite cun tottu cussu ‘inare de su riscattu de is gianas haiat a faere a su prus erriccu de Tonara e de tottu is biddas de furriu. Is Gianas derettu si nne fiant agattadas de su chi fu’sutzediu, ma istentatis su pastore fut giai arribau a sa presone inue haiat determinau de cugnare a intro sa giana... Is atteras gianas, disisperadas, haianta cumentzau a dda muttire... e a dda mutire chenza intennere peruna resposta...

Como fiant issas chi tzerriaianta: ”Inue ses giana de oro, inue ses gianedda mia?” Ma sa gianedda non ddos podiat arresponnere poite in cussa ‘omo etza, cussos is muros grussos non faiant passare né sa ‘oge né perunu atteru sonu dae foras... Is gianas tanno haiant giai pentzau de si vengare de sa idda chi ddos haiat traiggìas... “Maleittu siat custu logu po sempere... tottus is pipios pitios chi morgianta derettu de famene e de patimentos... e chi custa ‘idda non connoscat prusu die ‘ona...” Comente issas fianta nanno cussos foeddos, tottus cussos frastimos cumentzaiant a nne calare aberu. Is pipios morianta de callentura e gremes e un’ ierru longu degh’annos nn’haiat siccau tottu su logu. Sa gente haiat ispatzau is prevvistas e fut patinno su famene. Finas is cantaros si fiant siccaos in tottu is funtanas. Pobera giana serrada in palas de una trappa de cussa ‘omo fritta in cussu funnagu conculu, chentza prus podere currere in is nottes de lugura né biere su sole e sa luna; cussa luna deasi bella chi ddi faiat lugere is pilos logos e a colore ‘e oro... E su ‘entu, su ‘entu chi surbiaiat in cussas orroccas nieddas, pariat issu puru inchietu... Pariat ca uggiat is bruttos...

Fortzis fut sa ‘oge de is gianas chi pragnenno mutianta sa gianedda furada… E pragnianta... e pragnianta... e su ‘entu fut sempere prus forte, semper prus forte fintzas a nne iscrobecare is domos, e- i su nie semper prus artu, e-i su famene semper prus mannu... Sa ‘idda nne fut orrutta in miseria e pobertade, una miseria deasi non si fut mai connota in sa ‘idda de Tonara. A pustis de binnigh’annos, su pastore pentiu, una orta chi sa mama si fut morta haiat detzidiu de nne liberare sa giana incadenada... Sa Giana, mischinedda, si nne fiat giai iscretia… de cussa libertade chi fut semper ibettanno... e comente s’est agattada libera, cun tottu sa fortza chi ddi fut trobbada hat cumentzau a bolare e erettu nn’est isparia comente una nue leada dae su ‘entu, inghelada in s’iscuriu mutzigu de sa notte... Ma tanno is frastimos haiant cumentzau a tzessare... E erettu sa ‘idda haiat cumentzau a s’allirgare. Ma dae cussa die mal’assortada mai prus nemos haiat torrau a biere is gianas; cussas gianas de bonu coro chi ballaiant in is nottes de lugore; iscaddadas no nn’haiat torrau mancuna e nemos si ddos haiat bidas prus in su ‘isu. Oe s’intennet su ‘entu ebbia in cussas orroccas frittas e ammantadas de nie. Paret de ddos intenner ancora, ma fortzis est un’arregodu ebbia de sa memoria traitora chi sighit nos si colunnare e conchinare. Is gianas no hant a torrare mai... chi non in s’arregodu de is betzos de Tonara... Issos non nanta ca custu est unu contu, ma nanta ca estu unu fattu capitau aberu; una orta da ora in bidda, canno is Gianas essiant in is nottes de lugore e su cantu issoro nn’eniat cun-i su ‘entu chi muilaiat in is orrocchiles de Su Toni. Ebbia su ‘entu, s’intennet oe, in cussas orroccas frittas, ammantadas de nie...

Massimiliano Rosa