Su sardu de  oe podet esset dividiu po comodidade de istudiu in tres calidades differentes, bidu e comente sa limba nosta s’este cumpria finas a oe a pustis de is apportos limbisticos benios da atterue: Logudorese a Nord, Campidanese a Sud, Arborense o variedade de mesu o Limba de mesania in sa zona de su zentru isolanu. Contributos limbisticos de medas partes addeni de s’isula, arribbadas cun is colonizzatziones, anta renniu possibile sa formazione de custa limba neolatina meda curiosa, sa prus antiga de i limbas de tottu su logu de sa Romania limbistica, sa prus a costaos de su modellu latinu:

limba chi tenet su sostrato protosardu , prima de tottu, su chi si biet in i relittos de is toponimos, e in medas sonos de su foeddare e de su chistionu de i biddas nostas, inue si vunti ammainadas in pitzu, ateras colonizzatziones, aprimaria grecas, punicas, fenicias, bitzantinas, germanicas, po sighire cun d’una impressada manna de sa colonizzazione limbistica catalana e castigliana, e po accabbare cun sa colonizzazione de s’italianu de su medioevo, Pisanu e Genovesu, cussu po nos intennede de i repubblicas marinaras chi anta colonizzau s’isula,  de s’italianu Piemontesu in su milleottoghento e de s’italianu de i como, chi at giau unu apportu meda mannu a sa formatzione de sa grammatica sarda de oe.

Aus a biede in particolare sa variedade de mesu, sa chi is istudiosos muttint  limba de mesania, in d’unu tempus inue vunti medas i maneras de fraigare una limba de unificatzione unica sarda, una limba comuna, ca in manera naturale po cussu processu limbisticu chi aus tentu, ddu este giai in cada sisiat foeddare de i biddas de su centru e s’isula, in cudd ‘aera limbistica de mesu, sa chi Bottiglioni muttiat “aera limbistica grigia”, sa chi is istudiosos tedescos muttiant anfizona o in d’unu foeddu issoro “Ubergangsgebiet”.

Dd’aus a muttire  Arborense: custa variedade manna e importante de su sardu nne collit tottu sa parte centrale de s’isula dae est a ovest, inue aus a tennede imoprtantes fenomenos limbisticos de compromissu e a s’imprusu de contrastu strutturale de sa limba sarda, chi interessat is atteras duas variedades de su sardu principales, su logudoresu a susu e su campidanesu a giosso: su chi nne bessit a campu est un attera variedade de sardu, intremmesu de i duas, chi ugget marcaduras limbisticas autonomas e isviluppos limbisticos particolares in i foeddos, in sa grammatica e in sa fonetica. 

Importante meda,  custa variedade de sardu, bardiannodda a sa manera  filologica, poite cust’aera limbistica de mesania rappresentat varios fenomenos limbisticos giaos dae su ite tottu allorigare e introttoigare de is isoglossas (lineas immaginarias de isseperu de i trattos limbisticos de una limbas) : custas cun d’un annare mai erettu faent essire a campu esitos limbisticos gasi particolares e importantes po s’istudiu de su sardu de oe. 

Su contrastu istrutturale.

Su foeddare  arborense est interessau dae cussa marcadura limbistica nada  “contrasto istruturale”, inue, accanta a esitos limbisticos de nou e de innovazione agattaus su chistire de trettos e maneras medas antigas e cunservativas de sa limba nosta : palatalizzaziones de nessos consonantes a sa manera campidanesa a costaos de chistiduras de sonos velaritzaos comente in su logudoro; s’impreu de valores foneticos diversos finas po su matessi nessu consonaticu, e sa manera po sighire de impreu de sa limba cun esitos autonomos de campidanu e de logudoro, cussu compromissu limbisticu naturale immesu de i variediades limbisticas de susu e de su giosso. 

Analisi limbistica de i biddas chi foeddant Arborense o Limba de Mesania 

I biddas chi podent esseret consideradas limbisticamente arboresas o cun d una variedade de mesania vunti baranta: annant dae Baunei e Urzulei in s’ Ogiasta finas a Santu Lussurgiu in su Montiverru : s area limbistica arborense ne collint unu trettu mannu intremmesu e s’isula sarda, chi a segunnu de inue nne seus s’aperit a susu o a giosso  pigannonne in tott’ un annare i biddas chi vunti postas a i cussa latitudine limbistica; custas biddas vunti: Abbasanta Aidomazzore (Aidomaggiore) Ardaule (Ardauli) Aritzu (Aritzo) Arthana (Arzana)  Atzara (Atzara) Austis  Baunè (Baunei) Brebì (Belvì) Bidonì  Bonacatu (Bonarcado) Boroneddu  Busache (Busachi) Desulu (Desulo) Ilartze (Ghilarza)  Ilbono  Meana Sardu (Meana Sardo) Neoneli  Norghiddo (Norbello)  Nughedu Santa Ittoria (Nughedu Santa Vittoria) Ortueri  Paulle (Paulilatino) Simugheo (Samugheo)   Santu Lussurzu  (Santu Lussurgiu) Sedilu (Sedilo)  Seneghe Soddì Sorradile  Sorgono Talana  Teti (già evoluto in senso logudorese) Tiana  Tadasune (Tadasuni) Triei e  Ardali  Tonara  Iddanoa (Villanova) e Iddamanna (Villagrande) Strisaili  Ula Tirsu (Ula Tirso) e Zuri.

Nne essint dae cust area limbistica ma podent esseret muttias limbas arborensas poite tenent  fenomenos limbisticos de contrastu istrutturale  finas custas ateras biddas: Narbolia Santu Eru ( San Vero Milis ) Baradili Santu Perdu (Baratili San Pietro) Arriora Sardu ( Riola Sardo) Miris (Milis)  Crabas (Cabras) Bauladu Siamajore (Siamaggiore) Sabarussa (Solarussa) Tramatza Trofolliu (Tzerfaliu)  Iddanoa Truscheddu (Villanova Truschedu) Fodrongiane (Fordongianus) Allae (Allai) Lacone (Laconi), Gadone (Gadoni) in sa Barbagia e Lotzorae (Lotzorai)  in s'Ogliasta. 

I varidedades limbisticas de Lanusè (Launsei) e de Girasole in s’Ogliasta, de Asuni  Ruinas e de Ollasta (Ollastra) in su Grighine, de Santu Eru Congiu (San Vero Congiu) Simaghis (Simaxis) Nurache (Nurachi) e Massama a sa banna e Aristanis  tenent ancora calecunu contrastu istruturale in su foeddare issoro, ma podent esseret consideraos de variedade campidanesa.

Cussas postas a sa lacana e susu de custa fasche de iddas gia nadas, tanno Cuglieri, Iscanu Montiverru (Scano Montiferro), Borore, Duarche (Dualchi), Noragugume vuntis giai de limba logudoresa prena.

Variedades nuoresas o barbaritzinas e susu aus in su foeddare de Otzana (Ottana) Ortzae  (Olzai)  Obhodda (Ovodda) Honne (Fonni) Orgosolo  Uliana (Oliena) e Durgale ( Dorgali) .

A sa banna e osso  vunti  a sa manera campidanesa su ite foeddare de Nuraxinieddu, Soleminis, Tzeddia^i  (Zeddiani) , Sa Jia Manna (Siamanna) e Sa Jia Piccia (Siapiccia) in su Grighine, de Seulo Sadali e Seui e de tottu i biddas de sa Barbagia e di Seulo e i variedades chi istant prus a giosso de Lacone (laconi), Janori  (Genoni), Iddanoa e tulu (Villanova Tulo) e Isiri (Isili) e finas cussas a parte e osso de Lanusè (Lanusei), comente Arbatax,  Trottoellì (Tortolì) Loceri e Elini. 

Est importante a considerare sa variedade diatopica (in s’ispaziu) e diafasica (in su tempus) in su foeddare de i biddas bidas finas a i como, po nne cumprennet megnus comente est su chistionare issoro.

Sa variedade de mesu

Po cantu appo bidu po i biddas de sa parte de mesu, issas tenent trettos de classificazione limbistica chi ddos zugnent a pare e ca ddos faet iscriede a i custa variedade bene cumpria de arborense: in s’arborea i biddas a bortas umperant IS comente articulu de marca de su plurale, chi diventat SOS SAS in i biddas de sa lacana a susu de cust area: in s’arborense s’est mantesiu comente SOS SAS cust’impreu in su foeddare de Seneghe Bonarcado Paulilatino Busachi Ula Tirso Austis e Teti.

In s’Ogiasta arta s’impreu de s’articolo plurale giat esitos limbisticos de compromissione: si impreat US/OS a Urzulei e US/AS a Baunei.   

Su pronome atono umperau innoge, in i variedades de mesania est DDU/DDA DDI/DDIS de marca campidanesa,  mancari su plurale DDOS  est modellau segunnu sa regola de su logudoresu LOS e i este unu contrastu istruturale. 

I desinentzas de i verbos in s’area de mesu vunti de custu tipu:  -O -AS -AT -AUS -AIS –ANT mancari i biddas chi vunti prus a susu tenent giai una calidade de verbos a sa logudoresa: AMUS AZIS ANA ( Urzulei Baunei Teti Ula Tirso Sorradile Neoneli e tott i biddas de sa badde  arta de su lago Omodeo chi nne collit  Sedilo Ghilarza Paulilatino Bonarcado e Seneghe, tirannonne ai custu impreu gasi  Narbolia Milis Ardauli Austis Tiana Tonara Desulo Villagrande e Talana.

Est particolare s’esitu de EGO latinu (IO) chi giat risultaos in custa manera: DEO/EO  ZEO JEO e de DAU latinu chi giat: ZAO GIAO/AO DAO JAO.

Est curiosu in s’area de mesania finas s’impreu de i velares etimologicas latinas:  ddu ada sa conservazione de i nessos C+e,i, : ch comente in chentu, chena, chera, chimbe, ischire,  etc.  e de G+e,i : gh in lughe aghedu, pighe, nughe, etc; est sempet umperau g+i: chi  giat g comente podeus biede: figiu fogia pagia tiagia invetzes chi sa fricativa logudoresa/nuoresa z chi est umperada in su compartu chi nos interessat finas a Seneghe Narbolia Milis Paulilatino Ghilarza Sorradile Austis Teti e Tiana.

Est curiosu comente a Tonara s’evolutzione de i nessos C+e,i: ch  e di D+e,i : gh  giat esitos altalenantes po su matessi valore foneticu: sempet  ch  tirannonne chime foeddos, chi vunti  “gelu gena genabra/genarba gebudda/gibudda /gignias”  e  gh  chi altalenat cun gg in is esitos chi bideus como: aghedu deghe unnighi binnighi deghesette deghennoe (in i numerale sempede) sighire saligherta inghiriu sorighe ilighignu, paris cun luge nuge page oge pige.

Is esitos velaritzaos invetzes vunti mantesios cumprios in s’area arborense de sa zona arta de   Aristanis finas a nne collire i biddas de Baratili San Pietro  San Vero Milis  Cabras  Solarussa po si chistire a sa matessi latitudine limbistica in su chistionare de Samugheo  Atzara  Sorgono  Ortueri Tiana in su Mandrolisai e a esitos brincaos a Tonara, deasi comente agattaus a Urzulei e a Baunei inue teneus sighire sorighe / sorige  ma agedu dege cogina etc.

I biddas de sa e Aristanis tenent unu muntone de contrastos istruturales: chistint is esitos velares

gh e  ch prus che ateru in s’evolutzione de su nessu gh,  mancari su chistionare issoro este giai a sa manera campidanesa comente gramatica e in is ateros nessos consonanticos.

Custu succedet in tott i biddas postas a Nord de sa zittade e Aristanis e de Iddaurbana finas a is pese de i montes  de su Motiverru, in tottu cuss’aera collia e serrada dae i montes de su Grighine a sa banna e osso e de su Montiverru a parte e susu ( s aera chi muttius geograficamente Campidanu de Miris).

Po ispantu si biet ca ancora i biddas de Narbolia Milis San Vero Milis Bauladu e Tramatza campidanesas chistint  sa fricativa z in s’evolutzione de su nessu intevocalicu latinu  -NI-  (cussu de vinias) chi giat esitos giai campidanesos in su Mandrolisai e in s’Ogiasta:  /-gi-/ a Samugheo Sorgono Atzara Ortueri Urzulei e Baunei  e esitos de compromissu limbisticu in sa Barbagia de Brebì po i biddas de Tonara Desulo Belvì e Aritzo inue giat  /-gn-/ comente bideus: /pogno/ pragnu / tegno / pregno/ mantegno/lagnu/ castagna/ bigna/.    

Ateros esempios de contrastu istruturale vunti is esitos oristanesos chi appo idu: lughi, nughi, innoghi bidos e attestaos in s’area de Solarussa-Tramatza-Cabras-Baratili San Pietro; innoge ddu ad un impreu de sa velare latina gh paris a sa bessida campidanesa de sa vocale etimologica e paragogica  e de i verbos, inue teneus -O chi diventat -U  (cantu, pappu, dromu, andu, tzerriu) –E chi diventat –I (pischi, lughi, innoghi, mari, sali, pani, soli) pro s’innalzamentu vocalicu campidanesu  e is infinitivos de i verbos latinos –ARE –ERE –IRE chi serrant in –AI –EI ( andai, torrai, liggi, pappai, bendi, bessii,).  

Ateros esempios de custu fenomenu limbisticu meda importante vunti cussos attestaos a Milis Narbolia e San Vero Milis inue paris cun esitos fricativos logudoresos comente fizu foza, paza,leza, cun s’impreu de sa fricativa in custos nessos consonaticos comente po su logudoresu, teneus esistos rennios in campidanesu in i vocales postonicas e etimologicas: tanno ddu adaet foeddos comente  zente nebode arbeghe praghede arise'o domo diasi  accanta a birdi mrughidi sui omini iscu; custos esitos de cuntrastu strutturale ddos torraus a agattare in s’Ogiasta in i biddas de Ilbono e Lotzorai:  paris a mele pettene nomene annoe  agattaus esistos campidanesos comente sali mari pani birdi omini (po ne narret calecunu).

Naraus finas ca i variedades limbisticas de mesania tenet esitos compattos o autoctonos o de compromissu limbisticu in s’isvilupu de sa limba issoro cunfrontadas cun  a sa limba logudoresa a susu e sa campidanesa a giosso,  gianno easi cumpridura a sa terza variedade de  su sardu ca est su chistionu de mesania.

S’area arborense nne collit isvilupos campidanesos a costaos de esitos logudoresos chi si chistint e mantenent s’area in custa manera de impreu “a mesu trettu”.

I lumenes de is toponimos (lumenes de i logos de i biddas, in su sartu e aintro e i biddas) nos agiudant a cumprennede comente annat sa limba e comente issa mantenet o tenet certos esitos invetzes che ateros : una lacana chi non si biet a craru ma s’intennet bene, chi annat dae Nord de Siamanna e de Cabras, curret in tottu s’area mediana lassannonne foras a sa parte e osso  San Vero Milis, Milis e Tramatza, collinnonne Bauladu, Busachi, Atzara, Tonara, Aritzo, Fonni,  Urzulei e Baunei chi ancora sighint a mantennede i vocales postonicas etimologicas e paragogicas comente po su logudoresu prenu e su nuoresu.

A giosso de custa linea muttia isofona tenus cussos esitos brinca brinca chi rennent su foeddare de i biddas a sa manera campidanesa cun s impreu de unu sonu indistintu ebbia chi est –l: custu fenomenu este giau dae sa dipendentzia de is esitos dae sa vocale tonica de cussos foeddos.

Finas s’isolglossa chi hat mantesiu s’impreu de is esitos velares invetzes de cussos palatales sighit un annare chi nne collit Seneghe Paulilatino Busachi e i biddas de sa badde de su lago Omodeo: tanno Ardauli Neoneli Sorradile Tadasuni Nughedu Santa Vittoria Bidoni Soddì Zuri Boroneddu, Allai  e finas tottu su  Mandrolisai comente Samugheo Atzara Sorgono Austis Tiana e Tonara (custa idda cun esitos a brincu)  e ponennonne a parte e osso Desulo Belvì Aritzo Gadoni, Meana Sardo,  Asuni, inue sa velare non si umpera mai, chistinno brincaos is impreos de sa banna e Aristanis e de Milis. In sa parte a oriente de s’isula i velares vunti umperadas a brincu ebbia a Urzulei comente aus bidu po Tonara e isparint prus a giosso de custa latitudine ogiastina inue aus giai esitos palatales in su foeddare de Baunei Talana Villanova e Villagrande Strìsaili. 

Consideraziones

A differenzia de su logudoresu inue i vocales postonicas e i finales etimologicas (e,o) e finas cussas paragogicas de pasu ibettant uguales a su latinu, in s’area de mesania chi nos interessat  como, s’isoglossa de lacana collit Seneghe e Bauladu finas a Busachi, nne tirat Samugheo e nne collit in area logudoresa Tonara Fonni Urzulei e Baunei.

S impreu de sa (i) a su nessu eterosillabicu(s) + C  chi est tipicu de su logudoresu (e de s’ispagnolu!) arribbat a sa mesania e nne collit i matessi biddas chi ant mantesiu su fenomenu limbisticu aprimaria nau de sa chistidura de i velares etimologicas e postonicas e paragogicas: custa linea partit dae Bonarcado , nne tirat Seneghe chi giat esitos a brincu, collit Busachi,  e non Samugheo, collit Tonara, comente logudoresu, ogannonne dae su compartu sa Barbagia de Belvì a giosso de Tonara, e mantenenno in custa norma limbistica Fonni ed Urzulei.

Su campidanesu meridionale e occidentale azzugnet ainnanits de R- una (a,o) chi si narat prostetica: s’area de confine e sa Barbagia centrale e settentrionale azzugnet tottus i vocales (a,e,i,o,u) e ddos impreat a segunna de su timbru de sa vocale  tonica (inue sa vibrante è sempet longa); sa mesania connoschet s’esitu prosteticu (a,e,i,o,u) + - R  doppiannonne sa R in s'intaccu eterosillabico, de su tipu orrutu erriu irribu erribu errisu orroele orrubiu orrugu arrana arrore urrese e gasi nanno.

S’ isoglossa nne collit Cabras  San Vero Milis  Narbolia  Seneghe  Bonarcado e  Paulilatino, toccat sa Barbagia di Ollolai a susu de sa zona nosta, collinnonne Olzai  Ollolai  Gavoi  Fonni  Mamoiada e Urzulei.

Po cantu este s ‘impreu de s’articulu plurale in sardu chi biet mantesia s’opposizione maschile femminile SOS SAS in logudoresu e sa neutralizzazione in d un unica forma ambigene IS in su campidanesu, s'area de mesania tenet unu comportamentu altalenante: s'area a oriente de s’Ogliasta arta ugget una forma limbisitica de intremmesu OS/AS e US/AS de Urzulei e a Baunei : a susu in su Nuorese e in sa Baronia s'evoluzione normale est SOS-SAS comente po Dorgali e Fonni, in s’area centrale de s’isula S’ isoglossa preservat unu mantenimentu logudoresu po i biddas de Ovodda Teti Austis Neoneli Busachi Ula Tirso Paulilatino Seneghe. A Villagrande Villanova Strisaili  Desulo Tiana Tonara Ortueri Samugheo Fordongianus finas a nne collire com  Cabras San Vero Milis e  Narbolia teneus sa forma neutralizzada IS .


 

Area de su contrastu istruturale in s’ambitu  Arborense-Oristanesu e Ogliastinu

Esitos particolares in certos puntos de indagine limbistica

San Vero Milis

PLACET: praghede

GENTEM: zente

DENTEM:ente

HODIE: oe

NEPOTEM: nebode

UEURECEM: arbeghe

HERI SERO: arise'o

DOMO : domo

UIRDEM: birdi

MULGET: mrughidi

SUEM:sui

HOMINEM:omini

SCIO: iscu

IN HOC: innoghi 

Solarussa

PLACET: praghidi praxidi

GENTEM: genti

DENTEM: enti

HODIE:oi

NEPOTEM. nabodi

UEURECEM: brabeis

HERI SERO: arise'u

DOMO:domu

UIRDEM. bidri

MULGET: mrughidi

SUEM: sui

HOMINEM: omini

SCIO: sciu

IN HOC. innoghi innoi 

Ilbono

NEPOTEM: nebode

MELE: mele

NOMEN: nomene

PECTEN: pettene

IN HOC: anno'e

UIRDEM:birdi

HOMINEM:omini

MARE:mari

SALEM: sali

PANEM:pani 

 

Area de mesania: Barbagia di Belvì Mandrolisai Barigadu Montiferru Ogliastra

 Esitos particolares de: Desulo Sorgono Ortueri Urzulei Baunei Paulilatino Busachi Bonarcado Santu Lussurgiu Seneghe 

UIRDEM : birde, irde

DENTEM: dente ente

NEPOTEM: nebode

UERUECEM: berbeghe brebeghe berbese brebese

SUEM: sue

HOMINEM: omine

MULGET: murghede murgede mrughede

SERO:sero (irisero) erisero

DOMO: domo

QUANDO: cando canno

SCIO: isco

FABELLARE: faeddare foeddare

CABALLUM: caddu

A Tonara: 

CHITAM : chida

DECEM: deghe

DUODECIM: doighi

ACETUM : aghedu

LUCEM:  luge

PICEM : pige

VOCEM: boge

IN HOC: innoge

CABALLUM: caddu

FABELLARE: foeddare

SCIO: isco

QUANDO: canno

MULGET: murgede

SERO: irisero

DOMO: domo

UIRDEM : irde

DENTEM: ente

NEPOTEM: nebode

UERUECEM: erbese, brebese

SUEM: sue

HOMINEM: omine

NEPOTEM: nebode

MELE: mele

NOMEN: lumene

PECTEN: pettene

MARE:mare

SALEM: sale

PANEM:pane

PLACET: pragede

GENTEM: gente

HODIE:oe


 

Massimiliano Rosa

Esperto Linguistica  Sarda